Omarm het virus, de provocatie die er geen was

Samenvatting

In het pandemiedebat is de levensbeschouwelijke gronding van de Covid-kritische beweging te weinig helder gemaakt wat tegenstanders toeliet om de beweging weg te zetten als irrationeel. De nu volgende tekst is een eerste bijdrage van de auteur om bij te dragen aan de levensbeschouwelijke uitkristallisering van de intuïties van de Covid-kritische beweging. We zoomen in op de uitspraak of slogan ‘we moeten het virus omarmen’. We gaan na wat achter deze schijnbaar roekeloze uitspraak van onder meer Damiaan Denys staat. De exploratie brengt ons bij uiteenlopende denkers zoals Joshua Lederberg, Bruno Latour en Philipp Blom. Duidelijk wordt dat er een brede agenda schuilt gaat achter de slogan.

In de kern blijft het evenwel een levensbeschouwelijke uitspraak. Achter ogenschijnlijk roekeloos virus-knuffelen schuilt een grote voorzichtigheid over het ingrijpen op mens en natuur met technologie. Met die voorzichtigheid raken we aan de kern van een levensovertuiging die zich verzet tegen ongerechtvaardigd techniekgeloof. De Covid-kritische beweging was geenszins irrationeel.

Leven met het virus: het ongeloof over Damiaan Denys uitspraak

Het coronavirus is onrechtvaardig. Vanaf 2020 trof het sommige groepen harder (oudere en kwetsbare mensen) dan andere. Alle mensen hebben in hun omgeving mensen verloren. Dat ‘onrecht’ van de natuur trachten we op alle manieren te bestrijden, maar een feit blijft dat het virus de grote groep van gezonde mensen niet trof. Van meet af aan namen een groot aantal burgers, gezondheidsprofessionals en wetenschappers, een scala aan posities van Covid-kritiek in met betrekking tot de wijze waarop Westerse overheden, ondersteund door adviescommissies, reageerden op het virus. Covid-kritische expert-stemmen spraken zich uit over een groot aantal onderwerpen, gaande van hoe verspreidt het virus zich (Maurice de Hond); welke vaccins zijn betrouwbaar en zijn ze voor iedereen nodig (Theo Schetters); de impact van een beleid tegen verspreiding van het virus opgelegd aan heel de bevolking (Lieven Annemans); de nood aan een beleid toegespitst op risicogroepen (Sam Brokken); de nood aan proportionaliteit bij het implementeren van pandemiemaatregelen (de wetenschappers achter covidrationnel); een plicht tot vaccinatie (de wetenschappers achter Lawyers4Democracy); gevolgen van de coronapas (de petitie Onverdeeld Open); over het gebrek aan kwaliteit van de overheidscijfers en de mediaverslaggeving hierover (Ronald Meester, Bert De Munck, Bob de Wit, Bo van der Rhee).

“De angst omarmen en afstappen van onze controledrang, gaat in tegen mijn visie op wat wij als West-Europese beschaving zijn. Wij zijn in zekere zin controlefreaks, en maar goed ook. Het maakt dat we wat grip krijgen op ons leven.”^[1]

Paul de Hert

‘Leren leven met het virus’ is een uitspraak die voor het hoofd kan stoten. Ook binnen de Covid-kritische beweging nam niet iedereen de slogan over, want een virus kan dodelijk zijn. Alles hangt af van het individuele virus en de persoon die het treft. Vast staat dat het aanprijzen van een dodelijke handeling dubieus is.   

Toen psychiater Damiaan Denys in april 2020 met deze boodschap kwam (‘je kunt corona ook omarmen’) was het ongeloof groot in de klassieke media groot, maar de uitspraak werd voor sommigen een nieuwe slogan.^[3] De komiek Michael Van Peel hing een comedy-show op aan deze voor hem onbegrijpelijke en onverantwoorde uitspraak, die hij optekende uit de mond van een vrouw in bloemenjurk aanwezig op een demonstratie tegen de coronabeperkingen.^[4] 

Een Vlaamse krant vroeg om een reactie op de slogan aan psycholoog Bram Vervliet en socioloog Mark Elchardus.^[5] Vervliet kon niets aanvangen met ‘omarmen’.^[6] Deze auteur van een boek Waarom we bang zijn ziet in onze samenleving alle voorwaarden vervuld voor vertrouwen en geluk. We leven in een wereld met een aantoonbare, te becijferen vooruitgang van de mensheid.^[7] In tegenstelling tot wat zwartkijkers voorhouden, maakt onze samenleving niet ongelukkig. Dat heeft te maken met de menselijke controledrang: controle verwerven over ziektes en lijden, behoort tot onze kernwaarden. Het behoedt ons voor ziektes en armoede. ‘Als dit controledwang is, is er niets mis mee’, aldus Vervliet, die in zijn boek ook kritiek geeft op Dirk De Wachter en Mattias Desmet, die hij met Damiaan Denys in de hoek van zwartkijkers weggezet. 

Socioloog Elchardus valt Vervliet bij en stelt dat de slogan die ons uitnodigt te leren leven met een zekere angst en af te stappen van onze controledrang ‘ingaat tegen zijn visie op wat wij als West-Europese beschaving zijn’. Wij zijn in zekere zin ‘controlefreaks’, stelt hij, en maar goed ook. “Het maakt dat we wat grip krijgen op ons leven.”^[8]

Twee andere Vlaamse intellectuelen, Maarten Boudry en Joel De Ceulaer, respectievelijk filosoof en journalist, gaan verder in hun afwijzing van de slogan: mensen die het virus willen knuffelen zijn ziek. Hun ziektebeeld heet ‘mensenhaat’.^[9]  

Het ziek verklaren van mensen met een overtuiging is een vergaande vorm van afwijzing. Het wijst op een groot ‘ongeloof’ over de ernst van de uitspraak. Vastgesteld moet worden dat naast dit ongeloof bij sommigen, anderen zich wel degelijk in de boodschap herkenden, zonder daarbij mensenhaat of enig leedvermaak in het lot van ouderen en risicogroepen te tonen. 

Een Europa met meerdere levensbeschouwelijke tradities 

Deze uiteenlopende reacties, -herkennend dan wel afwijzend-, zijn onvermijdelijk. Ten dele hebben de afwijzende reacties te maken met onmacht. Het coronavirus bracht op onrechtvaardige wijze schade toe, zonder dat we er onmiddellijk veel aan konden doen. Vanuit die situatie oproepen om te knuffelen is niet evident.

Toch speelt er meer dan louter onmacht bij zij die de uitspraak afwijzen. Achter de verdeelde reacties op de slogan schuilden verschillende levensbeschouwelijke uitgangspunten of verschillende visies op menselijk leven. Elchardus baseert zijn afwijzing nuchter op ‘zijn visie’. Het virus omarmen, is zijn visie niet en past niet in zijn beeld over Europa. Bij Elchardus geen wetenschappelijk of moreel ge-argumenteer maar een positionering op levensbeschouwelijke gronden. De eerlijkheid van zijn antwoord bevalt en creëert zonder wetenschappelijke pretenties ruimte voor een levensbeschouwelijke discussie tussen voor- en tegenstanders van een knuffelbeleid. Die ruimte wordt niet gecreëerd in een sarcastisch betoog over mensenhaat bij virusknuffelaars.

Elchardus licht zijn eigen visie toe: Europeanen zijn in zekere zin controlefreaks, ‘en maar goed ook’ want dat geeft greep op het leven. Zijn mensbeeld dat van een bijzonder levend wezen behept met rationaliteit en vrije wil. Dit wezen heeft als taak de natuur te controleren via wetenschap en technologie om zo te ontsnappen aan alle beperkingen van de materiële wereld en de natuur. 

Deze houding en zijn toelichting, vaak voelbaar in politieke en wetenschappelijke uitspraken (verder spreek ik van het ‘beheersing-narratief’ of ‘controleverhaal’), is evenwel niet de enige gangbare in de Westerse wereld. Voor filosoof John Gray is het, in tegenstelling tot wat Elchardus suggereert, ook niet de dominante visie binnen het Westen. 

Gray toont aan dat historisch steeds tegendruk is gegeven op het beheersing-narratief onder de vorm van andere, meer gematigde visies op de relatie mens en natuur.^[10] 

In een andere bijdrage werken we deze geschiedschrijving verder uit. We onthouden op deze plaats dat Europa zwaar beïnvloed is door een levensbeschouwelijke visie op de natuur in termen van controle en beheersing, maar deze levensbeschouwing is niet de enige. Er zijn met andere woorden meerdere levensbeschouwelijke opvattingen over de relatie mens, natuur en techniek.

Het mag met dit levensbeschouwelijk pluralisme dan ook niet verbazen dat mensen verschillend reageren op virus-knuffelende uitspraken. Uit de geschiedenis van onze levensbeschouwelijke conflicten (denk maar aan de godsdienstoorlogen) is het inzicht gegroeid dat het bij tegengestelde wereldbeelden altijd moeilijk is, om via taal en rede consensus te bereiken. Zo werkt het niet bij religies, geloofsvisies, wereldbeelden en intuïties over het juiste leven. Ontkenning van verschillen werkt ook niet, net zomin als de pretentie dat een levenshouding volledig op wetenschap steunt. Omdat levensbeschouwingen te maken hebben met diepere geloofsovertuigingen en we deze allemaal op een of andere wijze opbouwen, ontsnapt niemand aan geloof of levensbeschouwelijke positionering. Een levenshouding kan door de tijd groeien en veranderen, maar iedereen heeft er een, al dan niet bewust vormgegeven.^[11] 

Zoals gezegd, kunnen intuïties en aannames verschillen. Het blijf voor sommigen verleidelijk om op uitspraken die ze niet herkennen de stempel ‘irrationeel’ te zetten. Sommige verlichtingsdenkers en vrijzinnigen doen dat ongeveer met elke religie.^[12] Ook Damiaan Denys’ boodschap, dat we uit de pandemie kunnen leren de realiteit niet te hard te controleren en de angst moeten omarmen, heeft niet iedereen overtuigd en wordt als irrationeel weggezet.^[13]

Het neerzetten van Covid-kritische mensen als ‘dom want irrationeel’ is alleszins eenzijdig. Irrationaliteit schuilt in alle opvattingen, die ten dele gebaseerd zijn op aannames, intuïties en geloofspunten of overtuigen. 

Er is evenwel meer: volgens mij is de Covid-kritiek het stadium van de irrationaliteit voorbij. De rechtvaardiging van deze kritiek wordt meer en meer wetenschappelijk onderbouwd,^[14] waarover later kort wat meer. In wat volgt wil ik aantonen dat zelfs de uitspraak over het omarmen van het virus, -voor velen niet meer dan een smaakloze provocatie van mensen met een ziekte-, niet irrationeel hoeft te zijn.  Achter de uitspraak over een te omarmen virus zit een brede agenda met minstens drie punten, gaande van politiek-strategisch tot meer levensbeschouwelijk.

“Wij zijn een onderdeel van een wonderbaarlijk complexe realiteit die we nog helemaal niet begrijpen”.^[2]

Paul de Hert

De brede agenda achter ‘het omarmen van het virus’ 

De slogan over het virus, weze het nu uit de mond van Damiaan Denys of van een anonieme vrouw met een bloemenjurk, krijgt in de eerste plaats zijn volle waarde in het licht van de oorlogsretoriek van de franse president Macron in maart 2020 over de oorlog tegen het virus («Nous sommes en guerre»).^[15] Zijn oorlogscommunicatie over een nieuw en onbekend virus werd gretig gekopieerd door andere Westerse regeringsleiders.^[16] 

Politiek wordt doorgaans niet geholpen door het gebruik van beladen oorlogsmetaforen. Tijdens een oorlog worden immers normale democratische procedures buiten spel gezet. Een geest van urgentie wordt gecreëerd en die laat zorgvuldig beleid niet toe. Precies om deze reden kwam er van vele kanten verzet op Macron’s stijl van communicatie.

Het omarmen van het virus is in de eerste plaats een radicaal beeld dat strekt tot het counteren van een te radicaal gebracht oorlogsbeeld. Er is niets nieuws onder de zon op dit punt. Denk aan het ‘heb uw vijanden lief’ van Jezus en het gebod van Mohammed om rijkdom gelijkelijk te verdelen in een opkomende agressieve Arabische markteconomie.^[17] Liefdestaal (‘omarmen’) als ideologisch verzet is eeuwenoud, en werd recent nog na de moslimaanslagen van 2016 gebruikt ter indijking van een golf van angst, achterdocht en argwaan over alle Noord-Afrikanen en moslims.^[18]

Een tweede functie van de uitspraak over het omarmen van het virus raakt aan de vraag of we willen leven in een op hol geslagen risicomijdende samenleving. De uitspraak roept de vraag op hoever we willen gaan in onze samenleving in het vermijden van risico’s. Wat, bijvoorbeeld, te denken over filosoof Ronald Pierik die alleen gevaccineerde wil toelaten op universiteitscampussen omdat ‘deze een kleiner risico zijn voor andere mensen’. Pieriks argumentatie is zwak, aldus Ronald Meester, omdat ook een gevaccineerde het virus makkelijk kan doorgeven. Bovendien moeten gevaccineerde personen dergelijke uitsluiting van ongevaccineerden helemaal niet willen. Hij/zij/hen zijn immers beschermd door het vaccin.^[19] 

Meer fundamenteel problematisch is dat Pierik spreekt over een ‘kleiner risico’, maar niet aangeeft hoever hij daarin gaat: wat is de grootte van zijn toegelaten risico? Als het minste risico al voldoende is om het maatschappelijk leven van mensen lam te leggen, dan moeten we ook verkeer verbieden want dat vergt eveneens slachtoffers: “leven zonder risico is onmogelijk, en in het dagelijks leven nemen we risico’s die vaak groter zijn dan het risico dat een mogelijke besmetting oplevert”.^[20] Bij het becijferen van die risico’s moet bovendien rekening gehouden worden met wat niet in de cijfers wordt opgenomen en met de verschillende subjectieve en ideologische kaders van waaruit cijfers over risico’s worden geïnterpreteerd.^[21]

Ronald Meester gaat nog een tijdje door met het fileren van Pieriks beperkte uitspraak, maar de boodschap is duidelijk. Er bestaat geen samenleving die vrij is van risico’s en onze taak is te leren: wat is het gevaar dat op ons kan afkomen en hoe reageren we? Eerder dan blind alles dicht te gooien, kan kijken naar het virus en overwegen om sommige virussen te laten voor wat ze zijn een oplossing bieden om meer gebalanceerde reacties te ontwikkelen. Dat brengt me bij de derde functie van de uitspraak over het omarmen van virus:

De slogan geeft, ten derde, steun aan bredere levensbeschouwelijke agenda’s die zich afzetten van het controle- of beheersings-narratief. Mensen als Bram Vervliet, Mark Elchardus en Maarten Boudry mogen dan wel wetenschappers zijn, hun reacties zijn niet louter wetenschappelijk, maar ook levensbeschouwelijk gekleurd en niet iedereen deelt deze.

Menselijk geluk heeft ook te maken met aanvaarding en loslaten. Controle heeft zijn grenzen. Psychologische-psychiatrische argumenten aangeleverd door mensen zoals Denys, De Wachter en Desmet over het belang van te leven zonder aangeprate angst, kaderen in zo’n bredere agenda die zoekt naar andere formules en recepten voor menselijk geluk. 

Het punt hier is dat niet iedereen het met het voorgaande eens is en bij een infectieziekte helemaal focust op het biologisch oorlogsverhaal en de rest schijnt te vergeten. In de voorbije jaren regende het gezondheidsstatistieken, veelal gefocust op het virus, maar werd er nauwelijks een poging gedaan tot het becijferen of ernstig in overweging nemen van de sociaal-maatschappelijke kosten van de maatregelen om het virus te bestrijden.^[22] Damiaan Denys’ media-interventies waren precies gericht op het mogelijk maken van dat debat, waarbij hij de vinger legde op de zwakte van het controlenarratief werkzaam op de achtergrond van het LessCovid-beleid’.^[23] Boudry en De Ceulaer, koplopers in het controlenarratief, geven weliswaar aan dat een ZeroCovid-beleid in Europa onhaalbaar is,^[24] maar verdedigen een zeer strik LessCovid-beleid dat niet zo heel veel verschilt van het Chinese ZeroCovid-Beleid. De verwarring is geheel hun eigen verantwoordelijk: nergens in hun boek staan ze stil bij hun eigen levensbeschouwelijke opvattingen (overtuigd dat deze de norm zijn) of geven ze aan wat de ethische of juridische grenzen zijn van de door hun gewenste strikte pandemiepolitiek. Dit laatste is des te problematischer omdat ze uitdrukkelijk rechtstatelijke grenzen zoals deze gevormd door het grondrechtelijk proportionaliteitsbeginsel als uitgangspunt voor een Pandemiebeleid verwerpen, en in de lijn van virologen pleiten voor een quasie blind preventiebeleid, waarbij alles moet wijken voor het doel van virusbestrijding (‘better safe than sorry’). 

Joshua Lederberg, Bruno Latour en Philipp Blom en de brede agenda

Mijn stelling is dat de Covid-kritische beweging steunt op een al oudere niet-irrationele levensbeschouwelijke agenda. Die agenda wordt voor een deel gevoed door wetenschappelijke inzichten over het belang van virussen onder meer voor de natuurlijke immuniteit.^[25] 

Belangrijk voor het kaderen van de brede agenda achter de slogan over het koesteren van het virus is de al wat oudere tussenkomst over infecties van moleculair bioloog en Nobelprijswinnaar Joshua Lederberg. Deze wetenschapper roept op te stoppen met het gebruik van oorlog als metafoor in discussies over infectieziekten. Slechts een klein deel van de ruwweg duizenden bacteriesoorten die in ons lichaam leven, veroorzaken immers ziekten.^[26] De beroemde bioloog vraagt daarom aan alle biologen en beleidsmensen om te zoeken naar een nieuw vocabularium en naar nieuwe strategieën en tactieken om ziekteverwekkers tegen te gaan.^[27] Kern is de houding van de mens bij te sturen door anders te kijken naar bacteriën. Lederberg spreekt over mens en dier als ‘gastheren’ die tesamen met hun parasieten een eenheid of superorganisme vormen. Zijn oproep werd overgenomen in een verslag van The National Academies uit 2009dat vraagt tot heroverweging van onze interacties met pathogene microben, “gebaseerd op een beter begrip van de relatie tussen gastheer en microbe in het algemeen”.^[28]

Deze oproep om onze relatie met de natuur te herbekijken teneinde een nieuw vocabularium en nieuwe strategieën te ontwikkelen, klinkt ook door in geschriften rond klimaatspolitiek, onder meer bij Bruno Latour en bij Philipp Blom die naar Latour verwijst. 

President Macrons oorlogsretoriek (hoger) werd door technieksocioloog Bruno Latour bekritiseerd in een opiniestuk van maart 2020 in Le Monde.^[29] Net zoals Damiaan Denys ziet Latour de pandemie als een opportuniteit om te reflecteren over de verbondenheid van mens met natuur. Wat het virus doet tijdens de pandemie, is nog geen fractie van wat de mens doet met de natuur. 

Latour gaat in zijn reactie niet echt in op het virus, maar beklemtoont dat de gezondheidscrisis ons een kans biedt om ons voor te bereiden op klimaatverandering en onze houding aan te passen. Voor Latour zijn we daar nog niet klaar voor. De traditionele politieke structuren (denk aan de lokale, statelijke oplossingen) werken niet bij virussen en klimaatsveranderingen die grenzen overschrijden. Ook de traditionele recepten toegepast in het verleden werken niet, net zo min als de mens of de staat kan verhinderen dat er op aarde ook niet-menselijke actoren zijn. Latour wil een ‘ecologische verandering’ en bij hem is dat duidelijk iets anders dan een virologisch draaiboek, met een lijst vrijheidsbenemende maatregelen, die automatisch volgen bij het overschrijden van kleurcodes op de coronabarometer. Wat Latour precies voorstaat is niet duidelijk, maar de eerste stap is bacteriën en virussen als belangrijke ‘actoren’ te zien, waarvan de netwerken zorgvuldig moeten worden ontrafeld, met in het achterhoofd dat ze deel uitmaken van het leven op aarde en dat er voor hen geen statelijke grenzen bestaan.

In de proloog en het laatste deel van zijn boek over het beheersing-narratief (‘De onderwerping. Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur) grijpt historicus Philipp Blom terug naar Latour. Ook Blom wil een radicale herontdekking van de mens als deel van de natuur. Alzo hoopt hij het evangelie te breken over de wetenschappelijke beheersing van de natuur in dienst van de mens, de economie en de vooruitgang.^[30] 

Hoe ziet hij dat praktisch? Net als de filosoof John Gray is Bloms uitgangspunt bescheidenheid over de vermeende bijzonders status van de mens. Beter is het de mens als een dier te zien, verweven in een wereld, met minder macht en wilsvrijheid dan het zichzelf toeschrijft.^[31] Een andere stap is het begrip natuur niet als een entiteit buiten onszelf te zien. Blom valt daarbij terug op de hoger besproken inzichten over infecties van biologen. “De wetenschap leert ons de laatste decennia dat het idee van een losstaand individu een verkeerde projectie is, een illusie. De mens is niet apart te zien van zijn omgeving, maar is samengesteld uit tienduizenden soorten die binnen ons en met ons leven en die communiceren, samenwerken en beslissingen kunnen nemen. Het mycelium, het schimmelnetwerk in de bosbodem, blijkt dat ook te kunnen. We staan constant in verbinding met Gaia, het zelforganiserende aard-systeem, in al haar manifestaties. Wij zijn een onderdeel van een wonderbaarlijk complexe realiteit die we nog helemaal niet begrijpen”.^[32] 

Gemeenschappelijk aan de aan schimmels en infecties opgehangen agenda’s van Lederberg (bioloog), Latour (socioloog) en Blom (historicus), is hun vraag om een heroriëntatie van het biologisch en medisch onderzoek naar microbiële infecties, en een heroriëntatie van ons begrip van de samenleving en de relatie tussen mensen en niet-mensen.^[33] Het reeds aangehaalde rapport The National Academies (uit 2009) stelt categorisch: “Een axiomatisch uitgangspunt voor verdere vooruitgang, is de eenvoudige erkenning dat mensen, dieren, planten en microben samenleven op de planeet. Dat leidt tot verfijnde vragen die zich richten op de oorsprong en de dynamiek van instabiliteiten binnen deze context van samenleven”^[34]. 

Tussendoor: kan Europa tijdens een pandemie het onderscheid maken met China?

Ik merkte eerder op dat een boodschap over het virus onarmen als irrationeel weggezet wordt, maar dat gebruikers van het controle-narratief nooit kritisch naar zichzelf keken. Nochtans kan het absurd karakter van radicale controledrang niemand ontgaan. Alleen wanneer in januari 2023 gepraat werd over het autoritaire pandemiebeleid van China, kwam er een barstje in het optimistisch controle-narratief en de Westerse consensus rond een strikt pandemiebeleid. Aan meerdere door de overheid op handen gedragen experts werd in die periode de vraag gesteld naar het verschil tussen ‘hun’ Europees door de overheid gestuurd en afgedwongen pandemiebeleid en het Chinese autoritaire pandemiebeleid. Geen van deze antwoorden graafde diep of bracht iets zinnigs over het verschil in beleid tussen tussen Europa en China.^[35] Het blijft nochtans een opdracht voor de Westerse verdedigers van een strikt Pandemiebeleid (LessCovid) die bereid zijn voor elk risico een samenleving dicht te gooien om uit te leggen waar het verschil met China (ZeroCovid) zit en of we nu zo blij moeten zijn met onze aanpak.

Maurice de Hond toont in zijn blog aan dat een harde pandemiepolitiek zoals de Chinese in het teken van de controle op het virus, -met doorgedreven mondkapjespolitiek, lockdowns, contact beperkingen, avondklok en sluiting van scholen-, niet alleen maatschappelijke-sociale gevolgen heeft, maar ook faalt op het vlak van gezondheid: het virus heeft zich doodeenvoudig niet laten controleren.^[36] Een LessCovid-beleid dat in de praktijk heel strikt is komt aardig in de buurt van het Chinese ZeroCovid-beleid.

Interessant is dat Maurice de Hond, een datawetenschapper, aan het failliete Chinaverhaal koppelt aan een ‘leren omgaan met het virus’-lering. Immers, bij elk contact van een persoon met het virus waarbij de virale doses niet hoog genoeg zijn om deze persoon te infecteren, wordt de grenswaarde voor een infectie verhoogd. Via deze “micro-vaccinaties” ontwikkelen mensen met andere woorden bescherming tegen het virus.^[37] Los van de wetenschappelijkheid van deze theorie, zal het niemand verwonderen dat de idee van kleinere contacten waardoor bescherming wordt opgebouwd sommige mensen, waaronder de auteur, aanspreken in hun geloofsovertuigingen over het belang van natuurlijke immuniteit en de verwevenheid van mens en natuur.

Geen provocatie, maar beeld bij een belangrijk programma.

Het voorgaande toont aan dat de slogan ‘leven met het virus’ niet helemaal uit de lucht valt bij een jonge vrouw met een bloemenjurk op een betoging tegen het Pandemiebeleid. Een terugblik over de herkomst van de uitspraak brengt ons onder meer bij moleculair bioloog en Nobelprijswinnaar Joshua Lederberg, bij Bruno Latour en meer recent bij Philipp Blom.

De slogan, in onze contreien vooral geassocieerd met uitspraken van psychiater Damiaan Denys in april 2020, staat in feite voor een gans programma. In 2020 was de slogan een terechte reactie op de keuze van Westerse politici om een gevaarlijke oorlogsretoriek in te zetten in de strijd tegen de pandemie. Bovendien laat de uitspraak toe vraagtekens te zetten bij een ongenuanceerd risicovermijdend beleid. Voor sommigen was een klein risico al voldoende om hele sectoren van de samenleving onder bewaking te zetten met mobilitieitsbeperkingen voor heel de bevolking of voor delen van de bevolking (de ongevaccineerden). Tenslotte is het een sterk beeld dat oproept tot wijziging van onze relatie met de natuur, tijdens pandemieën en ook buiten de context van infectieziekten.

Tenslotte kan ook vastgesteld worden dat drie jaar na de zogenaamde provacatie van Denys de boodschap en het beeld achter de slogan breed ingang gevonden heeft. Adviezen tot boosteren van niet-risicogroepen worden ingetrokken en de burger wordt gevraagd zelf een kosten-baten analyse te maken in het licht van het risico, het eigen gezondheidsprofiel en de beschikbare middelen. Een viroloog zoals Steven Van Gucht, -toonaangevende stem van het overheidsbeleid in België- blijft hameren op meer budgetten, meer sensibilisatie en snelle, strikte of harde aanpak van elke pandemie die nog gaat volgen,^[38] maar terzelfdertijd erkent hij (eindelijk) in het publiek debat dat Covid alleen/vooral een probleem is van risicogroepen en dat het virus er één is om ‘mee te leren leven’.^[39]

Foto door Robert Lukeman via Unsplash

Bronnen

^[1] Aldus Vlaams socioloog Mark Elchardus in Ayfer Erkul, ‘Mensen hebben het gevoel dat ze de bedreigingen die op ons afkomen persoonlijk niet aankunnen: waarom iedereen rond u angstig is’, De Morgen, 21 juni 2022

^[2] Philipp Blom in Wouter van Noort, ‘We moeten oppassen niet al te romantisch te denken’, NRC, 16 maart 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/03/16/philipp-blom-we-moeten-oppassen-niet-al-te-romantisch-te-denken-a4159663 

^[3] Damiaan Denys, ‘Je kunt corona ook omarmen’. NRC, 4 april 2020, via https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/03/je-kunt-corona-ook-omarmen-a3995834; Damiaan Denys, ‘We kunnen niet iedereen redden’, De Standaard, 28 maart 2020, https://www.standaard.be/cnt/dmf20200327_04904906. Men leze Malou van Hintum ‘We hoppen van angst naar angst’ De Groene Amsterdammer, 27 mei 2020, nr. 22, https://www.groene.nl/artikel/we-hoppen-van-angst-naar-angst . Eveneens, Jos Vranckx, ‘Psychiater Damiaan Denys en zijn relativerende angst-filosofie, De WereldMorgen, 15 september 2015, https://www.dewereldmorgen.be/community/psychiater-damiaan-denys-en-zijn-relativerende-angst-filosofie/ 

^[4] Zie over deze komiek: P. De Hert, ‘Terugblik op recente pandemie-comedy shows: Michael Van Peel & Trevor Noah’, Tegenwind.tv., 29 juni 2023, via https://www.tegenwind.tv/post/terugblik-op-recente-pandemie-comedy-shows-michael-van-peel-trevor-noah 

^[5] Ayfer Erkul, ‘Mensen hebben het gevoel dat ze de bedreigingen die op ons afkomen persoonlijk niet aankunnen: waarom iedereen rond u angstig is. Interview Bram Vervliet, Mark Elchardus en Lotus Li’, De Morgen, 21 juni 2022, 

https://www.demorgen.be/nieuws/mensen-hebben-het-gevoel-dat-ze-de-bedreigingen-die-op-ons-afkomen-persoonlijk-niet-aankunnen-waarom-iedereen-rond-u-angstig-is~b373f7ac6/

^[6] “Vervliet: “Ik ben het daar volledig mee oneens. (lacht) Ik weet ook niet goed wat hij precies bedoelde: ‘het virus omarmen’, ‘de dood in de ogen kijken’? Dat is een filosofische uitspraak, maar wat bedoelt hij dan in de praktijk? Mensen zien sterven op de stoep voor een ziekenhuis?”

^[7] Bram Vervliet, Waarom we bang zijn. De oorsprong en toekomst van angst, Uitgeverij: Pelckmans, 2022, 447p.

^[8] Aldus Elchardus in Ayfer Erkul, ‘Mensen hebben het gevoel dat ze de bedreigingen die op ons afkomen persoonlijk niet aankunnen: waarom iedereen rond u angstig is’

^[9] In hun boek bespreken beide auteurs de verschillende gradaties van deze mensenhaat bij de knuffelaars. De gradaties worden besproken onder het kopje ‘virusknuffelaars’, in M. Boudry & J. De Ceulaer, Eerste hulp bij Pandemie. Van acherafklap tot zwarte zwaan, Tielt: Lannoo, 2021, 206-208. Damiaan Denys komt uitgebreid aan bod.

^[10] John Gray, De ziel van de marionet. Een zoektocht naar de vrijheid van de mens, Ambo/Anthos, Amsterdam, 2015, 175p. Een mooie recensie geeft Luc Vanneste Samenleving & Politiek, 2015, vol. 22, nr. 4 (april), 110-112

^[11] De Munck spreekt van wetenschappelijke intuïties, die samenhangen met politiek-ideologische intuïties en van de onvermijdelijke verwevenheid van wetenschap en politiek (Bert De Munck, Leven en laten leven. Een kritische geschiedenis van de pandemie, Aalter: Ertsberg, 2022, p. 75)

^[12] Over de eenzijdige visie op de mens van de Verlichting, leze men Ludo Abicht, De Verlichting vandaag, Antwerpen-Amsterdam, Houtekiet, 2007, 199p.

^[13] De bal kan teruggekaatst worden: de ambitie om te heersen over de natuur is erg controversieel en plaatst de mens niet in, maar tegenover de natuur. In het pandemieverhaal werd wel gesproken over het irrationele van Denys, maar niet over het irrationele van het controleverhaal. Eventjes werd in de klassieke media, – begin januari 2023-, het ideaal van controle gerelativeerd, met name toen het autoritaire pandemiebeleid van China onderwerp van gesprek werd en velen zich geroepen voelden om te stellen dat het Westen een ‘andere’ koers volgde dan China waar alles rond controle van burgers draait. We komen hierop terug.

^[14] Een term als ‘vaccinatierealisme’ wijst al in die richting. Het ‘kan’ dom zijn om een vaccin niet te nemen, maar het kan ook dom zijn om zonder afwegingen alle vaccins te nemen of aan kinderen te geven. Vaccinofolie, is net als smetvrees, geen morele deugd. De rationele discussie over meerdere Covid-maatregelen is nog maar net begonnen, mede dankzij de groeiende wetenschappelijke output. Die discussie gaan we hier niet voeren.

^[15] ‘Nous sommes en guerre: le verbatim du discours d’Emmanuel Macron’, Le Monde, 16 maart 2020, https://www.lemonde.fr/politique/article/2020/03/16/nous-sommes-en-guerre-retrouvez-le-discours-de-macron-pour-lutter-contre-le-coronavirus_6033314_823448.html 

^[16] Zie de oplijsting van agressieve uitspraken richting ‘antivaxers’ van Macron, Justin Trudeau, Joe Biden, Naftali Bennett, Tony Blair en andere in K. Bardosh et al. ‘The unintended consequences of COVID- 19 vaccine policy: why mandates, passports and restrictions may cause more harm than good’, BMJ Global Health 2022;7, p. 5.

^[17] Karen Armstrong, De heilige natuur: hoe we de relatie met onze natuurlijke omgeving kunnen herstellen, Amsterdam, Querido Facto, 2022, (256p). p. 132

^[18] Vlg. “Ons antwoord moet net zo berekend zijn, maar dan het spiegelbeeld van wat zij doen: verenigen in plaats van verdelen, verzoening en liefde in plaats van angst en haat, behouden wat ons van hen onderscheidt. En ten allen tijde vermijden om de angst aan te wakkeren – bijvoorbeeld door achter de schermen te opereren in plaats van lopende terreuronderzoeken breed uit te smeren in de media” (Pieter Stockmans & Montasser Alde’emeh, ‘Vrees de angst, niet de terroristen’, Samenleving & Politiek, 2016, vol. 23, nr. 2 (februari), 64-73)

^[19] “Het feit dat je ondanks een vaccinatie toch bang dient te blijven voor virusoverdracht is nou niet echt een aanbeveling voor het vaccin. Pierik zwijgt daarover” (Ronald Meester, Wetenschap als nieuwe religie.. Hoe Corona de spirituele schaarste in onze samenleving blootlegde, Utrecht: ten Have, 2022, p. 181).

^[20] Ronald Meester, Wetenschap als nieuwe religie, p. 182.

^[21] M. Desmet, De psychologie van totalitarisme, Kalmthout: Pelckmans, 2022., 85

^[22] Vgl. Bert De Munck, Leven en laten leven. Een kritische geschiedenis van de pandemie, Aalter: Ertsberg, 2022. Zie over de daling van het onderwijsniveau in België, ‘De verborgen kosten van de coronapandemie: de daling van het onderwijsniveau’, De Controversatie, 15 augustus 2022, https://www.decontroversatie.be/post/de-verborgen-kosten-van-de-coronapandemie-de-daling-van-het-onderwijsniveau 

^[23] “mijn idee is dat onze huidige omgang met het virus onredelijk is. Dat de aanpak gestoeld is op de angst om controle te verliezen, nu we geconfronteerd worden met een werkelijkheid die we niet kunnen controleren. Het is virus is een onbekend ding, en er zijn niet meer zoveel onbekende dingen. Bijna alles in onze wereld is geëxploreerd, verklaard en begrepen. De confrontatie met het onbekende maakt ons bang en het is die angst die ons nu aanzet om te handelen (…) Kijk naar de discussie over scholen, of die open moesten blijven of dicht moesten gaan, aan het begin van de crisis. Je kunt je afvragen of de afweging die gemaakt is het gevolg is van wetenschappelijke feiten en adequate voorspellingen, of van tegemoet te willen komen aan een bange samenleving. Oorspronkelijk leek het advies van deskundigen dat scholen open mochten blijven omdat jongeren niet echt vatbaar zijn voor het virus, maar onder druk van een bange samenleving is besloten de scholen toch te sluiten” (Denys in Tjebbe Venema, ‘Kijk óók naar gezondheid op lange termijn. Interview met psychiater Damiaan Denys’, Human, 1 mei 2020, https://www.human.nl/brainwash/lees/2020/corona/damiaan-denys.html )

^[24] Het trefwoord ‘Zero Covid’ in hun boek krijgt maar een zin: “Voor Europese landen onhaalbaar einddoel dat eilandnaties zoals Nieuw-Zeeland en Australië wel haalden. Eind 2020 werd daar zowaar weer gevoetbald voor vijftigduizend toeschouwers” (M. Boudry & J. De Ceulaer, Eerste hulp bij Pandemie. Van acherafklap tot zwarte zwaan, Tielt: Lannoo, 2021, p. 220).

^[25] “De vraag of kinderen onder de 12 jaar beter gewoon Covid doormaken dan wel beter een vaccin krijgen om de groepsimmuniteit op te krikken, is helaas niet eenduidig te beantwoorden. “Ook buiten de huidige context is een langdurige afwezigheid van virale infecties niet goed voor kinderen met een normale weerstand. Infecties zijn belangrijk om de eigen weerstand te onderhouden. Elke vorm van regelmatige besmetting met (liefst niet schadelijke) virussen en bacteriën onderhoudt weerstand. We hebben het afgelopen jaar ook heel weinig infectieziektes gezien, omwille van de preventiemaatregelen rond Covid”, aldus kinderarts-immunoloog Levi Hoste (UZ Gent) geïnterviewd door Steven Vanden Bussche, ‘Zit er winst in het vaccineren van gezonde lagereschoolkinderen?’, Apache, 19 november 2021, via https://www.apache.be/2021/11/19/zit-er-winst-vaccineren-van-gezonde-lagere-schoolkinderen  Zie over natuurlijke immuniteit ook het advies (juli 2022) van de Belgische Hoge Gezondheidsraad.

^[26] D. Relman, M. Hamburg, E. Choffnes & A.Mack, Microbial evolution and co-adaptation: A tribute to the life and scientific legacies of Joshua Lederberg. The National Academies Press, 2009, p. xiii). Zie over dit rapport ook A. Prasad, ‘Anti-science Misinformation and Conspiracies: COVID–19, Post-truth, and Science & Technology Studies (STS)’. Science, Technology and Society, 2022, vol. 27(1), (88–112), 103

^[27] J. Lederberg,’Infectioous history’. Science, 2000, vol. 288(5464), 287–293.

^[28] D. Relman, M. Hamburg, E. Choffnes & A.Mack, Microbial evolution and co-adaptation: A tribute to the life and scientific legacies of Joshua Lederberg. The National Academies Press, 2009, p. xiii). Over dit rapport, A. Prasad, ‘Anti-science Misinformation and Conspiracies’, p. 103

^[29] Bruno Latour, ‘La crise sanitaire incite à se préparer à la mutation climatique’ Le Monde, 25 maart 2020, www.lemonde.fr/idees/article/2020/03/25/la-crise-sanitaire-incite-a-se-preparer-a-la-mutation -climatique_6034312_3232.html. Dit stuk werd in 2021 overgenomen in het Engels door Critical Inquiry: Bruno Latour, ‘Is This a Dress Rehearsal?’, Critical Inquiry 2021 vol. 47:S2, S25-S27

^[30] Philipp Blom, De onderwerping. Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur, p. 11-30 & 312-330

^[31] “De mens als deel van de natuur ontstaat als de geschiedenis van de natuuroverheersing op haar kop wordt gezet (Marx zou zeggen: van het hoofd op de voeten). In plaats van homo sapiens als heerser van de schepping op te vatten is het ook mogelijk hem te zien als een dier dat in alle mogelijke verbanden verwikkeld is, een knooppunt in een eindeloos complex vlechtwerk van veranderende situaties, als een wezen met minder macht en wilsvrijheid dan het zichzelf vleiend toeschrijft” (p. 22).

^[32] Philipp Blom in Wouter van Noort, ‘We moeten oppassen niet al te romantisch te denken’, NRC, 16 maart 2023, https://www.nrc.nl/nieuws/2023/03/16/philipp-blom-we-moeten-oppassen-niet-al-te-romantisch-te-denken-a4159663 

^[33] A. Prasad, p. 103

^[34] D. Relman, M. Hamburg, E. Choffnes & A.Mack, p. 64

^[35] P. De Hert, ‘Kan de Europese pandemie-aanpak het onderscheid maken met China en Oost-Azië? Europese waarden in een tijdperk van hygiënische moderniteit’, De Controversatie, 5 april 2023, 9p., https://www.decontroversatie.be/post/kan-de-europese-pandemie-aanpak-het-onderscheid-maken-met-china-en-oost-azië  

^[36] Maurice de Hond, ‘De lessen van de snel verdwenen Chinese Covid-golf’, MDH Blogs, 1 februari 2023, https://www.maurice.nl/2023/02/01/de-lessen-van-de-chinese-golf/ 

^[37] “Bij het volledig loslaten van het virus ontstaat er dus een situatie waar veel mensen micro-vaccinaties krijgen door met het virus in aanraking te komen, zonder dat ze geïnfecteerd raken en/of symptomen krijgen. Daarmee bouwen ze ook bescherming op en de brandstof voor de golf raakt als het ware op, waarna snel weer die daling komt (zoals de Gompertz curve laat zien). En dat is er dus in december/begin januari in China gebeurd!”

^[38] “In het Westen waren we zelfgenoegzaam geworden: we dachten dat vooral Afrika en Zuid-Oost Azië door al die rare infectieziekten werden getroffen en wij daar met ons superieure gezondheidssysteem veel beter tegen bestand waren. Dat was ook te merken aan de steeds kleinere budgetten voor onderzoek. (…) Sommige arme landen hebben het ook relatief beter gedaan dan wij, omzat zij gesensibiliseerd waren om vroeg om te treden” (Steven Van Gucht, in M. Van Springel, ‘De volgende Pandemie: ziet Steven Van Gucht ze vliegen?’, Humo, 7 maart 2003, (27-31), p. 30.

^[39] Alleen verpakt hij dat inzicht als een nieuw inzicht, alsof het virus initieel wel degelijk een probleem was van alle leden van de bevolking. “Ondertussen is covid van een probleem voor de hele bevolking geëvolueerd naar een probleem voor specifieke risicogroepen en -sectoren. Hoogbejaarde mensen of mensen met een zeer zwakke gezondheid zulln kwetsbaar blijven. Het virus zal niet verdwijnen, en we zuller er rekening mee moeten blijven houden. Maar het zal ons leven niet meer beheersen” (Steven Van Gucht, in M. Van Springel, ‘De volgende Pandemie: ziet Steven Van Gucht ze vliegen?’, Humo, 7 maart 2003, (27-31), p. 31).