Wat zouden we deze planeet een dienst bewijzen als we ons innerlijke leven eindelijk eens serieus onder de loep nemen en op een zachte maar alerte manier datgene wat we aantreffen scherp observeren.
Wat we vaak aantreffen heeft de hoedanigheid van een ‘monkeybrain’; we slingeren als een aap aan de takken van een boom van de ene gedachte naar de andere. Wat we denken is regelmatig associatief; de ene gedachte brengt de andere voort. Volg je gedachten eens terug naar hun oorsprong en je ziet hoe de reeks zichzelf heeft voortgebracht, bijna non-stop. We zijn dikwijls nadrukkelijk geïnteresseerd alleen in de inhoud van de gedachten omdat in onze cultuur geen traditie bestaat van niet-kwalificerend waarnemen van hoe ons denken vorm krijgt. Niet bewust zijn hiervan maakt ons tot slaaf van ons denk-imperium. We vereenzelvigen ons met onze gedachtentrein die maar voort dendert. We veronderstellen dat we zijn wat we denken en nemen het uitermate ernst. Wat we denken is grotendeels negatief. De meeste verbindingen in ons brein zijn onderhevig aan een zekere willekeur en het verdient aanbeveling om hier eens goed naar te kijken.
Het dogma van het dualisme
Het dualistische denken is overheersend in de westerse cultuur. Het is een dogmatisch perspectief dat zaken van elkaar loskoppelt die in de kern verbonden zijn. Een perspectief dat een dictaat is aan de instituten in onze samenleving. Het denken in goed en kwaad en het (partij) kiezen en labelen zijn gebruikelijk. Denken in relativering, de weg van het midden, van afstand nemen en observeren zonder er iets van te vinden, krijgt weinig bijval of wordt zelfs met achterdocht benaderd.
We leven al vanaf de oude Grieken in een cultuur van analytisch denken. Deze manier van denken is gemeengoed en we zijn er erg aan gehecht. We zien de koele logica en de analyse als superieur aan andere wijzen om het leven tegemoet te treden. Onze wetenschap is eruit voortgekomen. En zo zijn we tot een vorm van weten, van kennis gekomen die een zekere welvaart heeft gebracht. Vervolgens is het aanzien van wetenschap gestegen tot het niveau dat religie in oude tijden had en schrijft dwingend voor wat we voor waar mogen aannemen. De huidige wetenschap heeft een broertje dood aan de nieuwsgierige, onafhankelijke, open geesten die het leven werkelijk willen onderzoeken en de peer-reviewed-consensuswetenschap afwijzen. Religie moest het veld ruimen voor wetenschap: wetenschap als hoeder van de nieuwe dogmatiek. Een wetenschapper met een open geest wacht een moderne inquisitie: de cancel-cultuur.
Bewust in het heden
Hoe gezond onze westerse voorkeur voor de analyse is, is iets wat we ons nauwelijks afvragen. Het is in de eerste plaats eenzijdig. Letterlijk vindt deze manier van denken plaats aan één kant van je hersenen: de linker hemisfeer. Het denken dat verband houdt met de rechter hemisfeer is in onze cultuur van ondergeschikt belang. Dit denken overziet het geheel, is meer holistisch, intuïtief en creatief. Het zijn niet de functies die gescheiden vertegenwoordigd zijn in onze hersenen zoals enkele decennia eerder werd aangenomen: het is de werking van de hersenhelften die zich onderscheidt.
De ervaring dat het denken met ons aan de haal gaat is iets wat we allemaal kennen. Met onze wil is het echter niet te stoppen en als we goed opletten merken we ook dat ons gevoel geblokkeerd is. Door onze westerse manier van denken zijn we vervreemd van het waarnemen van signalen van het lichaam. Een emotie laten we vaak geen in het lichaam gevoelde emotie zijn maar we koppelen het meteen terug naar het verstand dat er weer van alles van vindt. Zuiver voelen is een groot en meestal onvindbaar goed. Onze bewustzijnsinhoud bestaat uit een dwangmatige stroom die negatief van toon is. Deze gedachten zijn voornamelijk herhalingen van wat we al eerder gedacht hebben. Het zijn gedachten die gehecht zijn aan het verleden dat ze maar niet met rust kunnen laten. Gedachten die jou een identiteit verschaffen. Je was iets, je bent iets en je wordt iets. De toekomst is een ander populair terrein waar je gedachten graag toeven: piekeren, plannen en verwachtingen koesteren. Je verstand linkt gisteren en morgen aan elkaar maar je gevoel is van vandaag, van nu. En blijkbaar is het enige moment waarop je leeft niet interessant genoeg om aandacht te schenken. We zijn maar voor 3% bewust in dit moment aanwezig met onze aandacht. Hoe waanzinnig is dit?
De wijsheid van het gevoel
Het goede nieuws is dat een mens veranderbaar is. De mens is natuur en deze verandert non-stop. Er is geen moment waarop de natuur stopt met in beweging zijn, met evolutie. En de mens wordt uitgenodigd mee te bewegen door niet één maar beide hersenhelften in te zetten. Door hoofdzakelijk de analytische kant in te zetten komen we in de weerstand terecht. Het verzet tegen wat is, kennen we allemaal. Wat is, is het huidige moment, het nu. En daar voelt je buitenproportioneel ontwikkelde verstand zich niet zo thuis. Je vereenzelviging met deze denkende maalstroom vindt buiten het hier en nu plaats. De vereenzelviging vindt plaats vanuit een gebrek aan bewustzijn. Als we het gevoel de basis van ons denken laten zijn, ons door de wijsheid van ons lijf laten leiden, dan wordt verzet opgeheven. Besef dat we het denken laten prevaleren boven alles, dat we denken kwalificeren als meer hoogstaand dan voelen, besef dat dit gegeven onze planeet en alles wat leeft verwoest. Het eenzijdig inzetten van onze denkkracht, ons analytisch koninkrijk heeft dit veroorzaakt. Een kracht die weliswaar uit de evolutie, uit de scheppingskracht is ontstaan maar geïsoleerd en oneigenlijk is gebruikt. Zo sterk zijn onze gedachten dus. Onze manier van denken is verwoestend. Denken mag geen doel op zich zijn, het is een middel en het gevoel dat hieraan ten grondslag ligt moet geëerbiedigd worden en leidend zijn.
In het oosten zegt men “ik denk dus ik ben in de war”. De tegenhanger van Descartes “ik denk dus ik besta” is helaas een misser van de bovenste plank gebleken.
Als we het denken zouden inzetten op een wijze dat het ons ten dienste zou kunnen zijn: om iets nieuws te leren of iets praktisch uit te voeren dan was er weinig aan de hand. Het denken is dan behulpzaam bij het leven en overleven op deze planeet. Je hebt het denken van beide hersenhelften nodig die in onderlinge afstemming en samenwerking doen waar ze voor bedoeld zijn. En dat is waar het helemaal fout gaat. De linker hemisfeer koppelt niet voldoende terug aan de rechter hemisfeer. De linker hemisfeer heeft zichzelf tot meester uitgeroepen terwijl het de rentmeester is. Een omkering van zaken waarvan we nu de gevolgen zien.
Linker hersenhelft versus rechter hersenhelft
Iain McGilchrist beschrijft dit in zijn boek ‘The Master and his Emissary’ uitvoerig …..
De linkerkant van je hersenen heeft geen gevoel voor nuance en is gefocust op één deel van een probleem, het is een denken buiten de context. De linkerhemisfeer (LH) zoekt naar macht, manipuleert en is gericht op ‘pakken en bezitten’. Zonder integratie, evenwichtig gebruik en feedback van de rechterhemisfeer is de LH een kille, berekenende, computer die geen gezag mag krijgen. Het gevolg is een ernstig zieke samenleving waaruit het humane, het morele en ethische verregaand is verbannen.
De rechterhemisfeer (RH) ziet dat alles met elkaar samenhangt, niets statisch en gefixeerd is maar zich ontwikkelt en verandert. Hier vinden we het scheppen van een hoogstaande (niet-kunstmatige) complexiteit, van schoonheid. Hier zijn verbeeldingskracht, symbolen, mythes en spirituele betekenis aanwezig die het doel-gedreven denken van de LH inperken.
Het voelen is meer RH-georiënteerd. Het heeft notie van het gegeven dat wij belichaamde wezens zijn. Dat de eindigheid van ons bestaan ons leven zin geeft. Terwijl de LH de dood ziet als vernietiging van leven. De mens bestaande uit atomen, uit mechanistische processen, valt uit elkaar en houdt op te bestaan. De LH worstelt met dit gegeven en probeert de dood te overtroeven. Dit is een essentieel punt. Hierdoor wordt zichtbaar hoe we door een mechanistisch wereldbeeld de wereld tegemoet treden. De emotie die sterk verbonden is met de LH en het mechanistisch denken is angst.
Angst, die we als diepste basis-emotie mogen erkennen, heeft een sterke uitwerking op ons leven en onze samenleving. Angst voor verlies van je identiteit, je psychologische zelfzuchtige ‘ik’, dat is vastgezet in je hersenen door je niet zo intelligente en niet zo wijze linkerhemisfeer.
Er bestaat een complex netwerk van talige relaties in ons brein. Omdat we ons brein, ons werktuig, een troon hebben gegeven zijn we het spoor bijster geraakt. De koppeling tussen direct ervaren en wat ons brein ons influistert is gekoppeld geraakt. Het gaat zo vliegensvlug dat we geloven wat we denken. Echter is niet alles wat je denkt waar. Als je bijvoorbeeld denkt: ‘ik ben niet de moeite waard’, dan zullen we dit als een gegevenheid zien en niet zomaar als een gedachten-pop-up zonder relevantie. We geloven wat we denken. En wat we denken is in alle ernst vaak bagger. We denken ons zelf ziek. Alle emoties raken in ons verstand gekoppeld aan allerlei zaken die geen realiteit zijn.
Door een samengaan van direct ervaren en denken zullen we vervolgens tot vermijding overgaan omdat we gericht zijn op het uit de weg gaan van onaangenaamheden. Vermijding van bepaalde emoties, gevoelens in ons lijf en herinneringen die we niet waarderen. We proberen verschillende strategieën uit. Proberen controle uit te oefenen, proberen sturing te geven, te vluchten. Echter werkt dit alles niet. Er is maar één enkele optie, één enkele strategie die we sinds korte tijd ook in onze westerse psychologie zijn gaan waarderen: ACCEPTATIE, AANVAARDING.
Omhelzing, het verwelkomen, het nabij halen van de ervaren pijn gaat het verschil maken.
De verbindingen in onze hersenen ontstaan o.a. door dingen met elkaar te vergelijken, door een hiërarchie aan te brengen. Het denken is in grote lijnen erg willekeurig, je brein maakt je veel wijs en het is de kunst om breder te leren voelen en anders met je gedachten en gevoelens om te leren gaan in plaats van ze te geloven en vervolgens te vermijden. Door ze te omhelzen, dichtbij te halen kunnen denken en direct ervaren losgekoppeld worden.
Gedachten zijn niet te sturen en binnen het denken kun je niet tot een oplossing komen. Hierdoor creëer je alleen maar lijden door jezelf keer op keer te herhalen. Realiseer je dat pijn onontkoombaar is en bij het leven hoort. Pijn is aanvaardbaar, lijden niet. Bij een volwaardig en waardevol leven hoort pijn en angst.
Pijn is normaal
Realiseer je: het hebben van psychische klachten is NORMAAL. Normaal betekent dus ‘de norm’. Iedereen heeft het! Dit is een enorm belangrijk inzicht dat nog niet zo gangbaar is. In die zin bestaan stoornissen, deviaties en ziekten niet. Een klachtenvrij bestaan is fictie maar lijden kan wel teruggebracht worden naar pijn. Naar een aanvaardbare menselijke maat.
En laten we niet vergeten dat het hebben van psychische klachten tegelijkertijd zijn oorsprong vindt in de mate waarin wijsheid, de hogere intelligentie binnen een cultuur gevoed wordt. Hoe krachtiger hoger inzicht cultureel vorm krijgt en aanwezig is in alle aspecten van de samenleving, hoe gezonder en evenwichtiger de mens is. Omgekeerd beïnvloedt de mens de samenleving wanneer hij aan zijn innerlijke conflicten werkt, op zelfinzicht koerst en zich verantwoordelijk voelt voor zijn eigen gedachten en emoties. Binnen is buiten.
Al 2600 jaar gaat het Boeddhisme dit westers inzicht voor. Aanvaarding als helend voor lijden is een levenshouding die we meer in het oosten zien. De boeddhistische psychologie is al duizenden jaren een daadwerkelijke dieptepsychologie die onovertroffen is voor haar inzichten in de menselijke geest.
Er zijn vele manieren om de scheefgroei in ons denken te benoemen. Er zijn eveneens vele manieren om deze fundamentele disbalans naar een omslagpunt te brengen en de mensheid in zijn geheel te verheffen. Een eerste inspanning in het op weg gaan is klein, kost niets en heeft slechts een milde aandacht nodig. Het is het volgen van de adem die in en uit je lichaam stroomt, de basis van de inzichts-meditatie genaamd Zen.
Karin Verheijen
schrijft vanuit haar achtergrond in psychologie, zen en tao.
